«ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ: 50 Χρόνια Μετά»: Ένας συνεχής αγώνας για την ποιότητα της Δημοκρατίας – «Μέση ανάπτυξη 1,3% τα τελευταία 50 χρόνια – Η οικονομία υποτάχθηκε στην πολιτική – Τα διδάγματα πρωταγωνιστών της μεταπολίτευσης» 

Αθήνα, 29 Φεβρουαρίου 2024 – Ξεκίνησε τις εργασίες του το τριήμερο συνέδριο με θέμα «ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ: 50 Χρόνια μετά», το οποίο συνδιοργανώνουν η «Καθημερινή», το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), το Οικονομικό Φόρουμ Δελφών και το Ελληνικό Παρατηρητήριο του London School of Economics. Το συνέδριο διεξάγεται από τις 29 Φεβρουαρίου έως τις 2 Μαρτίου στην Εθνική Πινακοθήκη και μεταδίδεται μέσω livestreaming στην kathimerini.gr.

Σε ένα γεμάτο αμφιθέατρο, ο διευθυντής της «Καθημερινής» Αλέξης Παπαχελάς διαδέχθηκε στο βήμα τη διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Συραγώ Τσιάρα και χαιρέτισε την έναρξη του συνεδρίου μιλώντας για μια ιδέα που ξεκίνησε πριν από δύο χρόνια. «Είναι μια πρωτοβουλία που μπορεί να μας μάθει κάτι για το μέλλον. Να δούμε τι είναι η μεταπολίτευση και τις έχουμε διδαχθεί από αυτήν. Θέλαμε να έχουμε μαζί μας ανθρώπους που έχουν χειριστεί την τύχη της χώρας. Θέλαμε να έχουμε πολυφωνία», τόνισε χαρακτηριστικά ο κ. Παπαχελάς, παρουσιάζοντας το πλαίσιο του συνεδρίου, το οποίο θέλησε να αφιερώσει στον επιχειρηματία Κώστα Αποστολίδη, που έφυγε προ ημερών από τη ζωή. «Η ιστορία των τελευταίων 50 ετών δεν έχει γραφτεί μόνο από τους πολιτικούς, τους δημοσιογράφους και τους ειδικούς. Έχει γραφτεί από πολλούς ανώνυμους ανθρώπους, οι οποίοι τα έδωσαν όλα για τη χώρα. Ένας τέτοιος άνθρωπος ήταν για μένα ο Κώστας Αποστολίδης, με μια φοβερή αίσθηση προσφοράς».

Το κοινό καλωσόρισαν στη συνέχεια ο Πρόεδρος του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης Γκίκας Χαρδούβελης και οΙδρυτής και Πρόεδρος του Οικονομικού Φόρουμ Δελφών Συμεών Τσομώκος. Ο κ. Χαρδούβελης κάλεσε τους ομιλητές του συνεδρίου «να μιλήσουν ειλικρινά» για τις παθογένειες της μεταπολίτευσης, τονίζοντας ότι η μεταπολιτευτική περίοδος ήταν μια περίοδος χαμηλών ρυθμών ανάπτυξης -μέσος όρος 1,3% του ΑΕΠ- και πως η επίγνωση των Ελλήνων σχετικά με τα βαθύτερα αίτια της κρίσης κινείται ακόμη σε χαμηλό επίπεδο. «Είναι εξαιρετικά κρίσιμο να υπάρχει εθνική συναίνεση για τουλάχιστον δύο θέματα: το δημογραφικό και την παιδεία», επεσήμανε επίσης κατά την τοποθέτησή του. Από την πλευρά του ο κ. Τσομώκος αναφέρθηκε στα οφέλη που έζησε η χώρα την περίοδο αυτή, υπογραμμίζοντας ότι «η Μεταπολίτευση ολοκληρώνει τον κύκλο θεμελίωσης της Ελληνικής Δημοκρατίας». «Τώρα, βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα εποχή που, ίσως, δεν μοιάζει σε τίποτα με όσα ζήσαμε τα προηγούμενα 50 χρόνια», συμπλήρωσε, εκτιμώντας ότι οι ομιλητές του συνεδρίου είναι εκείνοι που πρέπει να μας δείξουν τον δρόμο για την αντιμετώπιση των μεγάλων προκλήσεων, όπως είναι η κλιματική κρίση.

Στη συζήτηση που ακολούθησε ανάμεσα στον Καθηγητή Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας του ΕΚΠΑ και Διευθυντή του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης Κώστα Κωστή και τον Αλέξη Παπαχελά, για την πορεία της Δημοκρατίας τα 50 χρόνια που μεσολάβησαν, ο κ. Κωστής μοιράστηκε στην πεποίθηση που επικρατούσε τα πρώτα χρόνια μετά την πτώση της δικτατορίας, σύμφωνα με την οποία «η χώρα θα μπορούσε να αλλάξει προς μια κατεύθυνση που σήμερα θα τη θεωρούσαμε, ενδεχομένως, ουτοπική». Επισήμανε επίσης ότι «το 1974 η Δημοκρατία έρχεται μέσα από μια μεγάλη καταστροφή. Στην Ελλάδα αγνοούμε το τι ακριβώς συνέβη. Αγνοούμε την Κύπρο και αγνοούμε επίσης πως ό,τι συνέβη στην Κύπρο οφείλεται στην Ελλάδα». Ο κ. Παπαχελάς παρατήρησε, πάντως, ότι «είχαμε μια ομαλή μετάβαση στη δημοκρατία, χωρίς περιπέτειες. Είχαμε τρομοκρατία, είχαμε αίμα, είχαμε στιγμές πόλωσης και μεγάλου διχασμού, όμως η δημοκρατία πάντα άντεξε στο τέλος». «Αυτό θα μπορούσαμε να το αποδώσουμε στον Κωνσταντίνο Καραμανλή», επισήμανε ο κ. Κωστής. «Είναι εκείνος που διαμορφώνει τον αρχικό πυρήνα του δημοκρατικού μας καθεστώτος. Αυτό πρέπει να το αναγνωρίζουμε πάντα». Σε κάθε περίπτωση, ο κ. Παπαχελάς μίλησε συνολικά για «υπερδικαιωματισμό και διαζύγιο με το αυτονόητο» ως χαρακτηριστικά που σημάδεψαν διάφορες φάσεις της μεταπολιτευτικής περιόδου. «Οι προσδοκίες οδήγησαν σε δαπάνες (…) Η οικονομία υποτάχθηκε στην πολιτική», σχολίασε μεταξύ άλλων ο κ. Κωστής.

Στο πλαίσιο του συνεδρίου και με αντικείμενο την πορεία της οικονομίας κατά την περίοδο της Μεταπολίτευσης, τη σκηνή μοιράστηκαν τρεις πρώην υπουργοί Οικονομικών της χώρας, ο Γιώργος Αλογοσκούφης, ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου καιο Ευκλείδης Τσακαλώτος, ενώ στο πάνελ συμμετείχαν επίσης θέτοντας τις ερωτήσεις τουςο Νίκος Βέττας,Γενικός Διευθυντής του IOBE και Καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, η Μιράντα Ξαφά, Διευθύνουσα Σύμβουλος της EF Consulting, και ο Παναγής Βουρλούμης, πρώην Πρόεδρος του ΟΤΕ. Η συζήτησηξεκίνησε με μια παρατήρηση του δημοσιογράφου της «Καθημερινής» Βασίλη Ζήρα και συντονιστή του πάνελ για τα οικονομικά δεδομένα της περιόδου. «Στα 50 χρόνια της Μεταπολίτευσης η Ελλάδα είχε πολύ χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Δεν είχε ποτέ πλεονασματικό προϋπολογισμό και όποτε καταφέραμε να έχουμε πρωτογενή πλεονάσματα αυτά δεν ήταν υπό καλές συνθήκες. Είχε, τέλος, πάντα αρνητικό ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, κάτι που δείχνει τη διεθνή ανταγωνιστικότητά της».

Από την πλευρά του, ο πρώην υπουργός Οικονομικών και Οικονομίας κ. Αλογοσκούφης τόνισε ότι κατά τη διάρκεια της μεταπολίτευσης υπήρχαν μέτρα τα οποία δεν μπορούσαν να ληφθούν για πολιτικούς λόγους. «Αν έβγαινε μια κυβέρνηση εκείνη την περίοδο, της ευφορίας, να μειώσει τους ονομαστικούς μισθούς όπως έκανε η τρόικα, θα έφευγε στο επόμενο δευτερόλεπτο», ανέφερε χαρακτηριστικά, σημειώνοντας σε άλλη αποστροφή του: «Δεν κυβερνούν οι υπουργοί Οικονομικών. Κυβερνούν οι πρωθυπουργοί. Και αυτοί καμιά φορά δεν κυβερνούν». Σε ό,τι αφορά τη δική του θητεία στο τιμόνι της οικονομίας, ανέφερε ότι ανησυχούσε από την πρώτη στιγμή ανάληψης των καθηκόντων του, λέγοντας πως η κακή δημοσιονομική κατάσταση της χώρας είχε φανεί ήδη από το 2004. «Το κύριο ζητούμενο ήταν να διατηρήσουμε την εμπιστοσύνη των αγορών. Αυτή η εμπιστοσύνη χάθηκε από το 2009 και μετά», τόνισε με νόημα. Προέβλεψε επίσης ότι θα επανέλθει κάποια στιγμή «ο εφιάλτης του χρέους» στη χώρα, αν δεν γίνουν μεταρρυθμίσεις.

Την ανησυχία του για την πορεία της οικονομίας μακροπρόθεσμα μοιράστηκε και ο κ. Παπακωνσταντίνου. «Πρέπει να ανησυχούμε πάρα πολύ, διότι όποιες προσαρμογές κι αν έχουμε κάνει, δεν επαρκούν. Δεν καθρεφτίζονται ούτε στα μακροοικονομικά δεδομένα». Αναφερόμενος στην περίοδο της κρίσης, εκτίμησε ότι το πολιτικό σύστημα της χώρας συνολικά ποτέ δεν θέλησε να δει την αλήθεια κατάματα. «Είχαμε μια κυβέρνηση η οποία επέλεξε να κάνει το μόνο δυνατό εκείνη τη στιγμή και αυτό φάνηκε γιατί όλες οι κυβερνήσεις στη συνέχεια ακολούθησαν τον ίδιο καμβά. Τότε, όμως, ήμασταν οι “προδότες που πουλούσαν τη χώρα”». Αναφερόμενος στα διδάγματα της χώρας από την κρίση, σχολίασε χαρακτηριστικά: «Μάθαμε να μετράμε και να προσέχουμε. Όμως δεν μάθαμε πραγματικά. Διότι το αφήγημα γύρω από την κρίση εξακολουθεί να είναι προβληματικό. Άλλες χώρες μετά από κρίσεις έχουν φτιάξει επιτροπές αλήθειας. Το μεγάλο στοίχημα είναι να αλλάξει η πολιτική κουλτούρα και να λαμβάνονται εγκαίρως οι απαραίτητες αποφάσεις».

Κάνοντας μια αναδρομή στο παρελθόν, ο κ. Τσακαλώτος επισήμανε ότι οι ανισότητες δεν αντιμετωπίστηκαν σε μεγάλο βαθμό στη Μεταπολίτευση, ενώ παρατήρησε ότι τη δεκαετία του ‘90 Κεντροδεξιά και Κεντροαριστερά έπαψαν να διαφοροποιούνται ουσιαστικά στην οικονομική τους πολιτική. Σε ό,τι αφορά το 2015, αμφισβήτησε το κόστος της πρώτης διαπραγμάτευσης ΣΥΡΙΖΑ: «Ήταν από τα πράγματα που με στεναχώρησαν περισσότερο. Είναι γελοίο και ασόβαρο να μιλάμε για κόστος 86 δισ.». Απέδωσε μάλιστα στους Ευρωπαίους αξιωματούχους πολιτικά κίνητρα: «Η Ευρώπη ήθελε την ήττα της Αριστεράς, ήταν λίγα τα πράγματα που θα μπορούσαμε να κάνουμε». Ο ίδιος πρόσθεσε σε άλλο σημείο της συζήτησης: «Ως υπουργός Οικονομικών προφανώς χρειάστηκε να συμβιβαστώ με τους πιστωτές, αλλά δεν παίρνω πίσω την πεποίθηση ότι ήταν λάθος η πολιτική της λιτότητας».

Όταν και οι τρεις πρώην υπουργοί Οικονομικών κλήθηκαν να μοιραστούν από μία απόφαση για την οποία έχουν μετανιώσει, ο κ. Τσακαλώτος ανέφερε την προκαταβολή φόρου ως τη χειρότερη από τις επιλογές που αναγκάστηκε να εφαρμόσει η τότε κυβέρνηση, ο κ. Παπακωνσταντίνου το επίδομα αλληλεγγύης το οποίο «ήταν καλή κίνηση δημοσιονομικά αλλά κακή πολιτικά», και ο κ. Αλογοσκούφης τη δήλωση ότι η ελληνική οικονομία ήταν θωρακισμένη – διευκρίνισε ότι απευθυνόταν στις αγορές προκειμένου να τις καθησυχάσει.

Στα οικονομικά προβλήματα που έχουν να κάνουν με ευρύτερες παθογένειες αναφέρθηκε ο κ. Βουρλούμης. «Όλοι ξέρουμε ότι για τα προβλήματα της οικονομίας μας φταίει σε μεγάλο βαθμό η δυσλειτουργία της διοίκησης και των θεσμών, όπως για παράδειγμα της δικαιοσύνης». Ο κ. Βέττας αναρωτήθηκε «αν στην οικονομική συζήτηση μπαίνει και η διάσταση κατά πόσο στα εθνικά θέματα η χώρα μας τα τελευταία 50 χρόνια θα μπορούσε να είναι πολύ πιο ισχυρή, αν και η οικονομία της ήταν πιο ισχυρή». Ο ίδιος επεσήμανε: «Για να αποφύγει στο μέλλον τους κινδύνους, η χώρα πρέπει να αποκτήσει τα επόμενα χρόνια υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης, από 2% του ΑΕΠ και πάνω. Δεν γίνεται αλλιώς. Πώς θα πάμε όμως εκεί όταν από το 1980 μέχρι σήμερα ο ιστορικός μέσος όρος ήταν κάτω από 1% του ΑΕΠ; Και όταν πλέον έχουμε και το δημογραφικό ζήτημα;». Από την πλευρά της, η κ. Ξαφά αναφέρθηκε στην περίπτωση του πρώην επικεφαλής της ΕΛΣΤΑΤ Ανδρέα Γεωργίου, λέγοντας ότι ο ίδιος λειτούργησε «ως εξιλαστήριο θύμα για όσους ήθελαν να αποφύγουν την ευθύνη για την κρίση, ενώ ταυτόχρονα ένωσε ΝΔ και ΣΥΡΙΖΑ σε ένα κοινό αφήγημα βασισμένο στη δοξασία ότι τα μνημόνια έφεραν την κρίση και όχι το αντίστροφο».

Αθήνα, 29 Φεβρουαρίου 2024 – Στο πλαίσιο του συνεδρίου με θέμα «ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ: 50 Χρόνια Μετά», το οποίο συνδιοργανώνουν η «Καθημερινή», το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), το Οικονομικό Φόρουμ Δελφών και το Ελληνικό Παρατηρητήριο του London School of Economics από τις 29 Φεβρουαρίου έως τις 2 Μαρτίου στην Εθνική Πινακοθήκη, ο πρώην Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος συζήτησε με τον Δημοσιογράφο της «Καθημερινής» Νότη Παπαδόπουλο, για τη σημασία των θεσμών, για τη σχέση του με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, αλλά και για τις δύσκολες αποφάσεις που κλήθηκε να πάρει στη διάρκεια της πορείας του.

Κάνοντας μια αναδρομή στο παρελθόν, ο κ. Παυλόπουλος επισήμανε ότι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής δημιούργησε ένα Σύνταγμα σύγχρονο από την αρχή, το οποίο ψηφίστηκε στις 7 Ιουνίου του 1975. «Σε λιγότερο από έναν χρόνο ο Καραμανλής αποκατέστησε τη Δημοκρατία, με τη σύμπραξη πολλών βέβαια. Το Σύνταγμα αυτό είναι το μακροβιότερο στη συνταγματική μας ιστορία. Δεν χρειάζεται αλλαγή εκ βάθρων. Είναι ένας δείκτης πορείας για το μέλλον του τόπου». Αναφέρθηκε, επίσης, στον ρόλο που έπαιξε ο Καραμανλής στην ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ, εκτιμώντας ότι αυτή ήταν «η μεγάλη του απόφαση». «Μόνο το ΚΚΕ Εσωτερικού τον στήριζε. Όλοι οι άλλοι ήταν απέναντι, με πρώτο και προεξάρχοντα τον Ανδρέα Παπανδρέου», υπενθύμισε. Όσο για τη νίκη του ΠΑΣΟΚ το 1981 ανέφερε ότι, αν και αναμενόμενη, έφερε μια μεγάλη ανατροπή στην πολιτική σκηνή. «Τότε έκλεισαν οι τελευταίες πληγές του εμφυλίου πολέμου».

Αναφέρθηκε, επίσης, σε μια σειρά από κρίσιμες στιγμές για την ιστορία του τόπου, όπως τις έζησε από τους διαδοχικούς πολιτικούς και θεσμικούς του ρόλους, όπως η νύχτα της δολοφονίας Γρηγορόπουλου, αλλά και το δημοψήφισμα του 2015. Απαντώντας δε στην ερώτηση του Νότη Παπαδόπουλου «ποιο είναι το διακύβευμα της Δημοκρατίας σήμερα;» υπογράμμισε ότι είναι «ο άνθρωπος, οι ελευθερίες και το Σύνταγμα». «Η μεταπολίτευση δεν είναι απλώς μια μετάβαση στη Δημοκρατία, γιατί η Δημοκρατία είναι κάτι εύθραυστο. Πολλές φορές υπονομεύεται εκ των έσω. Πρέπει να σταθούμε στο ύψος των περιστάσεων και να αγωνιστούμε για την ποιότητα της Δημοκρατίας», κατέληξε.

Τον κ. Παυλόπουλο διαδέχθηκε στη σκηνή του συνεδρίου ο πρώην Πρωθυπουργόςκαι πρώην Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης Παναγιώτης Πικραμμένος, για μια συζήτηση με τον Αθανάσιο Έλλις, Διευθυντή της αγγλόφωνης έκδοσης της εφημερίδας «Καθημερινή». Στη διάρκειά της μίλησε, μεταξύ άλλων, για τη δύσκολη περίοδο του 2012, όταν η Ελλάδα βρέθηκε πολύ κοντά στη χρεοκοπία. «Περάσαμε “σύρριζα”», ανέφερε χαρακτηριστικά, εξηγώντας πως δεν μπορούσε να αφήσει τη χώρα να χρεοκοπήσει. «Η ιστορία της Μεταπολίτευσης δεν είναι μία ευθεία γραμμή», παρατήρησε. «Έχουμε και περιόδους που κάνουμε πίσω. Σίγουρα όμως είναι μία γραμμή προς την πρόοδο του ελληνικού κράτους».

Τον κύκλο των συζητήσεων γύρω από τη δικαιοσύνη και τους θεσμούς έκλεισε το πάνελ στο οποίο συμμετείχανοΥπουργός Δικαιοσύνης Γιώργος Φλωρίδης, οπρώην Υπουργός Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης Κώστας Σκανδαλίδης και οπρώην Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Νίκος Βούτσης, τους οποίους πλαισίωσαν με τις ερωτήσεις τους οΟμότιμος Καθηγητής του ΕΚΠΑ Νικηφόρος Διαμαντούρος και η Καθηγήτρια του ΕΚΠΑ Καλλιόπη Σπανού,υπό τονσυντονισμό του Δημοσιογράφου του ΣΚΑΪ Παύλου Τσίμα.

Ο κ. Τσίμας, προλογίζοντας τη συζήτηση, υπενθύμισε ότι «η Μεταπολίτευση ξεκίνησε πριν από 50 χρόνια με μια μεγάλη αλλά σχετικά απλή θεσμική φιλοδοξία: να εγκατασταθεί μία Δημοκρατία η οποία να έχει απαλλαγεί από τα «κουσούρια» της προηγούμενης εποχής, αυτής που ο Ηλίας Νικολακόπουλος είχε αποκαλέσει περίοδο της καχεκτικής Δημοκρατίας. Ένα δημοκρατικό καθεστώς απαλλαγμένο από κηδεμόνες, όπου η εναλλαγή στην εξουσία γίνεται ομαλά, ο κοινοβουλευτισμός είναι πλήρης και η λαϊκή κυριαρχία αδιατάρακτη. Με τα χρόνια προστέθηκαν και άλλες θεσμικές φιλοδοξίες στην ελληνική Δημοκρατία».

Ο κ. Διαμαντούρος επισήμανε ότι η έννοια της Δημοκρατίας είναι πολύ πιο σύνθετη απ’ ό,τι οι απλοί κοινοβουλευτικοί θεσμοί. «Η έννοια της φιλελεύθερης Δημοκρατίας δημιουργεί ολοένα μεγαλύτερες προσδοκίες διεύρυνσης του κεκτημένου», διαπίστωσε, τονίζοντας ότι αυτή απαιτεί «ενεργούς πολίτες». «Ένας ελάχιστος ορισμός της ποιότητας της Δημοκρατίας είναι η υπάρχουσα ή μη υπάρχουσα ισορροπία μεταξύ της αρχής της πλειοψηφίας και της κατοχύρωσης του κράτους δικαίου, των ατομικών δικαιωμάτων και, σε τελική ανάλυση, του κάθε πολίτη έναντι της πολιτικής εξουσίας».

Ο κ. Φλωρίδης διαπίστωσε ότι η Δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα δυναμικό. «Εμφανίζονται ελλείμματα. Η βασική επιδίωξη πρέπει να είναι πάντα η δυναμική που οδηγεί σε καινούργιες απαιτήσεις, μέσα από μια προωθητική διαδικασία, να τις καλύπτει. Μέχρι την εμφάνιση των επόμενων». Είναι πάρα πολύ εύκολη η συζήτηση που αμφισβητεί την ίδια τη Δημοκρατία στην Ελλάδα, παρατήρησε. «Νομίζω ότι αυτό μας αδικεί όλους και αδικεί επίσης την προσπάθεια που έχει γίνει από όλους». Σε ό,τι αφορά την πρόσφατη περίοδο της ελληνικής κρίσης, εκτίμησε ότι η νοοτροπία πως «υπάρχουν μόνο δικαιώματα και όχι υποχρεώσεις» οδήγησε στη χρεοκοπία, κάνοντας λόγο για συσσώρευση συμπεριφορών και μια συλλογική πεποίθηση ότι «το κράτος είναι κάτι ξεχωριστό από εμάς».

«Οπωσδήποτε το ισοζύγιο είναι θετικό για τη μεταπολίτευση», δήλωσε ο κ. Βούτσης, επισημαίνοντας τη σημασία του λαϊκού παράγοντα. «Πολύ μεγάλο μέρος των κατακτήσεων που υπήρξαν -και θεωρώ ότι κάποιες αναθεωρούνται προς το χειρότερο- έχουν τη σφραγίδα των κοινωνικών αγώνων». Σε όλη την τελευταία 15ετία η Βουλή βρέθηκε μπροστά σε πρωτόγνωρες καταστάσεις, παρατήρησε, κάνοντας ιδιαίτερη μνεία στο γεγονός ότι «άντεξε η Βουλή την παρουσία της Χρυσής Αυγής». «Τα μνημόνια ήταν ένα μεγάλο χαστούκι για τον κοινοβουλευτισμό στην Ελλάδα. Διαπίστωσε ότι «είναι μεγάλο ζήτημα η απαξίωση της πολιτικής τάξης απέναντι στις ανεξάρτητες αρχές», εκφράζοντας την πεποίθηση ότι η παρούσα κυβέρνηση «όποτε βρήκε την ευκαιρία απαξίωσε ή παρέλειψε αποφάσεις κορυφαίων ανεξάρτητων αρχών». Ο ίδιος σχολίασε ότι το δυστύχημα των Τεμπών, το ναυάγιο στην Πύλο και η υπόθεση των υποκλοπών αποτελούν πλήγματα στο κράτος δικαίου. 

Αναφερόμενος στην περίοδο της Μεταπολίτευσης, ο κ. Σκανδαλίδης μοιράστηκε μια συζήτηση που είχε με τον Ανδρέα Παπανδρέου σχετικά με τις αιτίες της εκλογικής ήττας το 1989. «Δεν κάναμε τίποτα στο κράτος», του είχε απαντήσει χαρακτηριστικά, μια ομολογία ότι το κράτος έμεινε καθηλωμένο σε δομές που δεν μπορούσαν να ξεπεραστούν. «Η Μεταπολίτευση τελειωσε το 2004», ανέφερε ο κ. Σκανδαλίδης, «όταν η Ελλάδα μπήκε στην ΟΝΕ και έκανε τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ήταν μια περίοδος κατά την οποία από τη Χούντα γίναμε μια ευρωπαϊκή χώρα». Από τότε, όμως, είχαν διαπιστωθεί τα κενά ανάμεσα στην πορεία του πολιτικού συστήματος και την πορεία της χώρας και των θεσμών, ένα από τα οποία ήταν η ασυνέχεια του κράτους.

Τέλος, η κ. Σπανού εξέφρασε την απορία της για το γεγονός ότι, διαχρονικά, οι πολιτικοί, όταν έρχεται η ώρα να μιλήσουν από καρδιάς, είναι φοβερά διεισδυτικοί κριτές των παθογενειών. «Από την άλλη πλευρά είναι και οι πρωταγωνιστές ή, όταν βρίσκονται στη θέση να ασκήσουν πολιτική και να λειτουργήσουν με τον ενδεδειγμένο τρόπο, φαίνεται ότι δεν το καταφέρνουν».